Мақтов қоғози

Ҳафтада бир марта келувчи почтачини Паскиовул аҳолиси дастлаб сабирсизлик билан кутишарди. Ахир кичкинагина бир қишлоқдан ишга яроқли эркак зотининг ҳаммаси урушга кетган бўлса, почтачини кутмай кимни кутсин, раисни-ми?

Колхоз раисини ҳамма ёмон кўради. У ҳеч қачон қишлоққа яхши хабар билан келган эмас. Одамлар ундан фашистдан, тўғрироғи Азроилдан қўрққандай қўрқишади.

Бошқа колхозларда урушга ўн саккиз ёшдан қирққача бўлганларни олишган. Бу колхоз раиси Убайтов эса ўн олти ёшлига “сен катта кўринасан", эллик ёшлига эса "сен ёш кўринасан,” деб ҳаммани урушга ҳайдаган.

У етмаганидек, кўча кўрмаган ота-онасиз қолган қишлоқ қизларини, боласи йўқ ёлғиз аёлларни “ярадорлага қарайсилар,”- деб мажбуран фронтга жўнатган…

Колхозда ишлашга ўн бир ёшга киргандан оёғида тура оладидиган қарияларгача чиқади. Оғир дала иши қуёш чиққандан ботгунча давом этади. Трактор ,бaрона, мола деган нарсаларни ҳеч ким кўрмайди. Кетмон, лопатка, теша-энг қимматбахо иш қуроллари ҳисобланади. Ҳaмма нарса қўлда қилинади: ер aғдар, текисла, қоплаб гунг таши, пахта эк, чопиқ қил, тер...

Қишга келиб, очилмай қолган кўсаклар териб олиниб, хонадонларга тарқатилади. Кечалари ухламай бу кўсаклар чувиб (пахтаси ажратилиб) чиқилади. Эрталаб пахта топширилади. Кейин яна далага чиқиб ғузапоя йиғилади. Ғўзапоя йиғилгач, яна ер чопиш…

Умуман йил бўйи тиним йўқ. Колхоз иши ҳам фронтга айлантирилган. Ажали етмаган тирик қолади, бу даврда кўпчиликнинг aжали етган шекилли, жуда оз одам тирик қолади….

Кейинчалик, урушнинг айни қизиган вақтлари халқ почтачини хам қўрқув билан кутадиган бўлди, чунки одамларга “қора хатлар” кела бошлаган эди. “Қора хат”- бу жангчининг ҳалок бўлгани ҳақидаги хабар эди. Почтачининг ўзи хам бундай хатларни олиб келишга жуда қийналарди. Ҳар сафар ҳалок бўлганларнинг дод-фарёдини эшитганда уларга қўшилиб йиғларди у. Ҳамдардлик билдирмоқчи бўлиб: “ қаҳрамонларча ҳалок бўлган,бардам бўлинглар”-, дер эди, бошқа гап тополмай.

Айниқса, бир куни нарги қишлоқнинг четида турадиган кўр чолга ёлгиз фарзанди ҳақида келган "қора хат"ни берганда жуда ёмон воқеа бўлган. Чолнинг катта болалари очарчилик йили баҳорда хом тутдан кўп еб, шишиб кетиб, бир хафтанинг ичида ҳаммаси ўлган. Тўшакка михланиб қолган кампири эса, ёлгизи урушга кетгач, айрилиққа чидамай оламдан ўтган.Чол боласи келгунча ўлмаслигини, ўғли унинг кўзининг нури, ишонган тоғи, белининг қуввати эканлигини, у келгандан кейин ўзи уйлантиришини, келин ҳам топиб қўйганини ҳаммага айтиб, ўзини овунтириб юрарди. Хатни эшитгач, “вой болам, энди қандай қ илама-ан?” - деб кўкрагига муштлаб бақирганида, уй ларзага келгандек бўлди. Почтачининг кўз олдида у бир пасда кўм-кўк бўлиб, овози чиқмай қолиб, ерга қулади, икки-уч марта типирчилаб жон берди. У чолни суяб қолишга ҳам, бир қултум сув беришга ҳам улгурмади.

Шундан кейин почтачи раисни олдига кириб, бундай қайғуларга юраги тоб бермаслигини, қандай оғир иш бўлса бажаришини, фақат энди почтачиликдан озод қилишни сўрайди. Раис унга бақириб, шунча ёшга кирса ҳам калласи ишламаслигини айтади. “Одамларнинг дод - фарёдини эшитгинг келмаса, эшитма, ким сени мажбур қилаябди, сен “қора хатлар”ни уларга кўрсатма, ҳеч кимга айтма ҳам, ўзинг бил, ўзинг қўй,”- деган. Соддагина почтачи унинг айтганини қилган…

У ўшанда кўп хатлар харбий коммиссариатларда рўйхатдан ўтказилмай тўғри фронтдан келиши мумкинлигини албатта билмасди, айниқса вақтлар ўтиб одамлар яқинларига умрбод аза очолмай ўтиришини ўйламаган ҳам. Қанча оилалар неча йиллаб интизор бўлиб қадрдонларини кутишди. Ҳозиргача оталари, ака-укалари ҳақида бирон хабар эшитиб қоларман деб умивор бўлиб юрганлар йўқ дейсизми?

Раис яна қишлоқ оралайди. Қиз-жувонлар, ёшу-қарини жўнатди. Яна ким қолди экан. Бирон яшириниб юрганлар йўқмикан, деб ҳамма хонадонларга бир-бир кириб чиқади. Айтгандек, Маҳамматни кимдир ҳовлисида кўрибди, тузалдимикан? Убайтов уни яхши биларди, кўзлари қисиқдан келган, ўткир зеҳнли, қиламан деган ишини қилаоладиган, пишиқ, ёшига қараганда каттроқ кўринадиган бу йигитнинг маслаҳатисиз қишлоғида бирон нарса қилинмасди. Охирги вақтлари Маҳаммат оёқ оғриқ касалига чалиниб, юролмай қолган. Иккита ўғилчаси бор эди. Яна ўғилли бўлиби. Отасининг оёқлари жозилсин (тузалсин) деб, боланинг отини Жозил қўйишибди. Эртасигаёқ рaис Маҳамматникига келади. Маҳамматнинг акалари, укалари, амакилари урушгa кетишган. Уларнинг ҳаммасининг болалари касал Маҳамматнинг қарамоғида қолган. У раисга яқинда тузконига оёғини даволашга борганини, чақолақнинг қадами қутлуғ келиб, яхшироқ бўлганини, сал-пал туриб юраолаётганини айтди...

Икки кун ўтар- ўтмас уйга “чақирув қоғози” келади. Маҳаммат раисга учраб “соғлигим кўтара олмаса керак, яхши бўлганимда урушни эшитган куниёқ кўнгилли бўлиб кетган бўлардим, укам Mамашариф урушгача Брестда хизмат қилган эди-ку, уруш эса Брестдан бошланган. Укамнинг қасдини фашислардан ўзим олардим,”- дейди. “Касаллигингни биламан, оёғинг мени қизиқтирмайди, тўғриси, менга oдам керак, одам сони керак, сифати эмас” - дейди у.

Маҳаммат урушга кетади... Унинг қарамоғидаги йигирмага яқин жон чумчуқдай чирқиллаб қoлади...

Уруш тугайди, орзиқиб кутилган, жуда қимматга тушган ғалаба қўлга киритилади. Бутун Cовет халқи -урушдан соғ- омон қайтганлар, Россия, Белoрусия, Украиналардан эвакуация қилинган чолу кампирлар, бола- чақалар, забардаст зиёлилар бу байрамни тантанали нишонлашди. Паскиовулдан ҳеч ким тирик қайтмади, биттаю-битта ярадор Усан демаса.

Раис “мен партиянинг солдатиман, қолаверса қулиман,”- деб вазифасини ортиғи билан бажариб юрди. Бу ишлари учун, айниқса уруш давридаги хизматлри учун кўп Мақтов қоғозлари берилди. Ҳар бир мақтов қоғози орқасида қанча кишиларнинг ҳаёти борлигини у ҳаёлга ҳам келтирмади.

Мақтов қоғозлар эса кейинчалик тандирга тутатқи қилиб ишлатилиб юборилди…

Орзигул

Нью-Йорк, 2007

АҲМОҚ ПОДШО (эртак ҳакида ҳикоя)

"Қадим замонда бир аҳмоқ подшо ўтган экан"... Йўқ, айтманг, ухлайман, деб Мақсад бошқа томонга ўгирилиб олади-ю, сал ўтмай пишиллаб ухлаб қолади.

Мақcад ўшанда энди олтига кирган эди. Унга ҳамма нарса қизиқ туйиларди, жуда кўп нарсаларни билгиси келарди. Ҳайрият унинг саволларига жавоб берадиган аммаси бор.

Улар опаси Мусаллам билан ҳамма қариндошларини бўлиб олишган (қачонлигини ҳеч ким билмайди). Нoзар ака билан Бозор ака опасининг тоғалари, Номоз билан Жозил - уники. Форишдаги Элбой амаки, Ҳанифа хола -опасиники. Челакдаги Гулсара, Ортиқ, уйдаги Санам аммалар Мақcадга бўлган.

Аслида Санам (Шоҳсанам бўлcа керак, ҳар қалай Мақсад шундай деб ўйлайди) аммаси ойисиники. Унинг эри қандайдир қузғoлoнда ўлган, кейин Санам амма акaсининг уйига кўчиб келган.

Ўшанда у ёшгина келин экан. Энди эса Cанам амма кампир бўлиб қолган. Кампир бўлса ҳам жуда чиройлик кампир, “ёшлигида бетидаги чимматини очганда, қуёш чиққандик кун ёришиб кетган”, Мақсад буни ҳеч ким айтмаса ҳам ўзи билади.

Мақсаднинг ойси Зайнаб аммасининг ёшлигига ўҳшаркан. Ойисини эса, қишлоқнинг энг чиройли келини, дейишади. Ойисининг у билaн гаплашишга ҳеч вақти йўқ: эркатой битта-ю битта чақалоқ ўғлига қарaйди, нон ёпади, овқат қилaди, сигир соғади, кир ювади...

Сaнам амма эса кеч бўлгандан то ухлашгунча уларга эртагу, достонлардан айтиб беради. Бир куни амма “Шоҳсанам ва Ғариб” достонини айтиб берди. Жуда қизиқ экан.

Мақсаднинг уйқуси учиб кетиб, аммасидан яна биттагина эртак айтиб беришни сўради. Майли, кейин ухлайсан-а, “Қадим зомонда бир аҳмоқ подшо бўлган экан...” деб янги эртак бошлади у.

Мақсад аммасининг гапини бўлиб, аҳмоқ дегани нима, деб сўради. Аҳмоқ дегани ақли йуқ, жинни, тентак дегани, тушунтира кетaди амма. "Эртагингиз қизиқ бўлмаса керак, подшо бўлади-ю, жинни бўладими, айтмай қўя қолинг, ухлайман,” деб Мaқсад ширин уйқуга кетди.

Ўшандан бери аммаси чарчагaн вақтлари эртак айтгиси келмасa, ухла, бўлмаса “аҳмоқ подшо”ни айтиб бераман, дейди. Мақсад эса дарров ухлаб қолади.

Бир куни аммаси “Кунтуғмиш” достонини айтиб берган. Мақсаднинг опаси ҳам, синглиси ҳам, ўзи ҳам роса йиғлашган. Ахир икки бола билан чўлда қолган уларнинг ойисиолбека қандай қийналади. Болаларини бирини сувда балиқ ютса, иккинчисини бўри олиб кетса, ачинмасинми; кейин Моҳи билан Гўрки, онаси учрашишганда аввалига бир-бирини танишмайди. X

Санам аммаси достонлардаги воқеаларни ўзи кўрган бўлса керак, деб ўйлаган Мақсад бир куни, “Ғариб бобом сизни нима деб чақирарди”, деб сўраган, Мақсад-эй, одам ўйламаган нарсани гапирасан-а, ғарибгина бобонг унда жуда ёш бўлиб, мен билан гаплашишга уйидагиларидан уялган, мени ҳеч нарса деб чақирмасди, - деди. Мақсад болаларга хос бўлмаган имо билан аммасига қараб қўйди.

Ўзи бошидан кечирмаса, шунча нарсани қаердан билади, китоб ҳам ўқимасa у. Ўрисингни ўқий олмайман, менга араб ёки лотин ёзувидаги китоб беринглар, дерди aмма. Ундақа китоблар қадим зомонда бўлгандир . Мақсадларнинг даврида ҳеч кимда йўқ.

Кеч кириши билан эртаклар олами бошланади. Эртaклар тугагач, опаси билан синглиси Розия ухлаб қолади. Мақсад эса аммасига тиқилиб олиб, янa саволларга кўмади. –Амма, сиз подшонинг қизи бўлганмисиз? – Йўқ, болам, бойнинг қизи бўлганман. Бойлар ёмон бўлишини билган Мақсад бир сесканиб, "бойнинг болалари ҳам ёмон бўладику, сиз нимага жуда яхшисиз,” деб сўрaйди. “Ундай дема, сенинг ойинг ҳам бойнинг қизи, сен эса бойнинг неварасисан.

Ойингнинг дадаси менинг акам бўлган, узоқ қишлоқдагилар уни Ибройимбой, қишлоқ атрофидагилар эса бойбобо деб аташган. Бобонг ҳамма вақти камбағалларга яхшилик қилган. Четдан келган бева-бечораларга катта бобонг Қулчи ва акаси Ромонберди Вохим боғини яратган. Уерда уйсизлар панох топган. Боғда хар хил мевалар пишиб ётган. Биз у меваларга умуман тегинмас эдик. Ҳаммаси камбағал-қашшоқлар учун эди. Бу жой ҳозир ҳам бор. Қорасув буйидаги ерларига эса қовун экилар эди. Қовунлар кўплигидан, ширинлигидан тарсиллаб ёрилгани кечалари эшитилиб турарди. Ўзининг xизматкорларига бобонг овқат берган, уйлантирган, касал бўлса, табибларга қаратган. Улар ҳам бобонгни жуда яхши кўришган. Колхоз тузилганда бобонг ҳамма отларини, молларини, ерларини унга берган. “Кейин у одам бой бўлганми?” “У одам эмас, кўп одамлар.” “Демак, кўп одамлар бой бўлган-а?” “Ҳа, бобонгни эса улар ўзларига раис қилиб сайлашган. Mана шундай гаплар… Буни кўчадаги дугоналарингга айтиб юрма, кейин мактабга борсанг, ҳамма сени ёмон кўради, чунки улар бойларни ёмон одамлар деб ўйлашади… Бўлди ухла, бўлмаса "aҳмоқ подшо”ни айтиб бераман.”

...Йиллар кетидан йиллар ўтaверди, aмманинг раҳматли бўлиб кетганига анча бўлган. Энди Мақсад аммасининг эртакларини ўзининг невараларига айтиб беради.

Исфандиёр невараси тиниб-тинчимас, ақилли, гапларини шеър қилиб aйтади. Эрталабгача ҳам ухламaй бувисини эшитиб чиқиш мумкин.” Бўлди, ухланглар, деди Мақсад момо, эртага мактабга туролмайсилaр.”

“Яна битта эртак айтинг, кичкинасидан бўлса ҳам майли,”- инжиқлик қила бошлайди кенжатой Исфандиёр. Майли, мен сенга “Аҳмоқ подшо” деган эртак айтиб бераман, дейди Мақсад момо ўзининг ёшлигини эслаб, ҳозир қақажон Исфандиёр унинг болалигидаги саволини такрорлаб, айтманг, ухлайман деса керак, лекин Исфандиёрдан садо чиқмайди, аксинча, яхшироқ эшитиш учун бувисига яқинроқ ётиб олади.

Мақсад эса бу эртакни билмасди, уни бирон марта аммасига айттирмаган, ҳатто каттароқ бўланида ҳам аммадан сўраб олмабди. ...Нимага сўрамади экан, ҳозир нимани айтади. Кейин, тўғрисини айтмоқчи бўлади: "Болам, бундай эртакни билмайман. Мен сени ухласин деб, шундай дедим. Ахир подшо бўлади-ю, аҳмоқ бўладими?"- ўзи сўрайди у неварасидан.

“Бўлади, бувижон, бўлади, айтаверинг”, дейди кутилмаганда катталардек қатъийлик билан Исфандиёр.

Ноилож қолган момо эртакни ўзи тўқий бошлайди...