Мақтов қоғози

Ҳафтада бир марта келувчи почтачини Паскиовул аҳолиси дастлаб сабирсизлик билан кутишарди. Ахир кичкинагина бир қишлоқдан ишга яроқли эркак зотининг ҳаммаси урушга кетган бўлса, почтачини кутмай кимни кутсин, раисни-ми?

Колхоз раисини ҳамма ёмон кўради. У ҳеч қачон қишлоққа яхши хабар билан келган эмас. Одамлар ундан фашистдан, тўғрироғи Азроилдан қўрққандай қўрқишади.

Бошқа колхозларда урушга ўн саккиз ёшдан қирққача бўлганларни олишган. Бу колхоз раиси Убайтов эса ўн олти ёшлига “сен катта кўринасан", эллик ёшлига эса "сен ёш кўринасан,” деб ҳаммани урушга ҳайдаган.

У етмаганидек, кўча кўрмаган ота-онасиз қолган қишлоқ қизларини, боласи йўқ ёлғиз аёлларни “ярадорлага қарайсилар,”- деб мажбуран фронтга жўнатган…

Колхозда ишлашга ўн бир ёшга киргандан оёғида тура оладидиган қарияларгача чиқади. Оғир дала иши қуёш чиққандан ботгунча давом этади. Трактор ,бaрона, мола деган нарсаларни ҳеч ким кўрмайди. Кетмон, лопатка, теша-энг қимматбахо иш қуроллари ҳисобланади. Ҳaмма нарса қўлда қилинади: ер aғдар, текисла, қоплаб гунг таши, пахта эк, чопиқ қил, тер...

Қишга келиб, очилмай қолган кўсаклар териб олиниб, хонадонларга тарқатилади. Кечалари ухламай бу кўсаклар чувиб (пахтаси ажратилиб) чиқилади. Эрталаб пахта топширилади. Кейин яна далага чиқиб ғузапоя йиғилади. Ғўзапоя йиғилгач, яна ер чопиш…

Умуман йил бўйи тиним йўқ. Колхоз иши ҳам фронтга айлантирилган. Ажали етмаган тирик қолади, бу даврда кўпчиликнинг aжали етган шекилли, жуда оз одам тирик қолади….

Кейинчалик, урушнинг айни қизиган вақтлари халқ почтачини хам қўрқув билан кутадиган бўлди, чунки одамларга “қора хатлар” кела бошлаган эди. “Қора хат”- бу жангчининг ҳалок бўлгани ҳақидаги хабар эди. Почтачининг ўзи хам бундай хатларни олиб келишга жуда қийналарди. Ҳар сафар ҳалок бўлганларнинг дод-фарёдини эшитганда уларга қўшилиб йиғларди у. Ҳамдардлик билдирмоқчи бўлиб: “ қаҳрамонларча ҳалок бўлган,бардам бўлинглар”-, дер эди, бошқа гап тополмай.

Айниқса, бир куни нарги қишлоқнинг четида турадиган кўр чолга ёлгиз фарзанди ҳақида келган "қора хат"ни берганда жуда ёмон воқеа бўлган. Чолнинг катта болалари очарчилик йили баҳорда хом тутдан кўп еб, шишиб кетиб, бир хафтанинг ичида ҳаммаси ўлган. Тўшакка михланиб қолган кампири эса, ёлгизи урушга кетгач, айрилиққа чидамай оламдан ўтган.Чол боласи келгунча ўлмаслигини, ўғли унинг кўзининг нури, ишонган тоғи, белининг қуввати эканлигини, у келгандан кейин ўзи уйлантиришини, келин ҳам топиб қўйганини ҳаммага айтиб, ўзини овунтириб юрарди. Хатни эшитгач, “вой болам, энди қандай қ илама-ан?” - деб кўкрагига муштлаб бақирганида, уй ларзага келгандек бўлди. Почтачининг кўз олдида у бир пасда кўм-кўк бўлиб, овози чиқмай қолиб, ерга қулади, икки-уч марта типирчилаб жон берди. У чолни суяб қолишга ҳам, бир қултум сув беришга ҳам улгурмади.

Шундан кейин почтачи раисни олдига кириб, бундай қайғуларга юраги тоб бермаслигини, қандай оғир иш бўлса бажаришини, фақат энди почтачиликдан озод қилишни сўрайди. Раис унга бақириб, шунча ёшга кирса ҳам калласи ишламаслигини айтади. “Одамларнинг дод - фарёдини эшитгинг келмаса, эшитма, ким сени мажбур қилаябди, сен “қора хатлар”ни уларга кўрсатма, ҳеч кимга айтма ҳам, ўзинг бил, ўзинг қўй,”- деган. Соддагина почтачи унинг айтганини қилган…

У ўшанда кўп хатлар харбий коммиссариатларда рўйхатдан ўтказилмай тўғри фронтдан келиши мумкинлигини албатта билмасди, айниқса вақтлар ўтиб одамлар яқинларига умрбод аза очолмай ўтиришини ўйламаган ҳам. Қанча оилалар неча йиллаб интизор бўлиб қадрдонларини кутишди. Ҳозиргача оталари, ака-укалари ҳақида бирон хабар эшитиб қоларман деб умивор бўлиб юрганлар йўқ дейсизми?

Раис яна қишлоқ оралайди. Қиз-жувонлар, ёшу-қарини жўнатди. Яна ким қолди экан. Бирон яшириниб юрганлар йўқмикан, деб ҳамма хонадонларга бир-бир кириб чиқади. Айтгандек, Маҳамматни кимдир ҳовлисида кўрибди, тузалдимикан? Убайтов уни яхши биларди, кўзлари қисиқдан келган, ўткир зеҳнли, қиламан деган ишини қилаоладиган, пишиқ, ёшига қараганда каттроқ кўринадиган бу йигитнинг маслаҳатисиз қишлоғида бирон нарса қилинмасди. Охирги вақтлари Маҳаммат оёқ оғриқ касалига чалиниб, юролмай қолган. Иккита ўғилчаси бор эди. Яна ўғилли бўлиби. Отасининг оёқлари жозилсин (тузалсин) деб, боланинг отини Жозил қўйишибди. Эртасигаёқ рaис Маҳамматникига келади. Маҳамматнинг акалари, укалари, амакилари урушгa кетишган. Уларнинг ҳаммасининг болалари касал Маҳамматнинг қарамоғида қолган. У раисга яқинда тузконига оёғини даволашга борганини, чақолақнинг қадами қутлуғ келиб, яхшироқ бўлганини, сал-пал туриб юраолаётганини айтди...

Икки кун ўтар- ўтмас уйга “чақирув қоғози” келади. Маҳаммат раисга учраб “соғлигим кўтара олмаса керак, яхши бўлганимда урушни эшитган куниёқ кўнгилли бўлиб кетган бўлардим, укам Mамашариф урушгача Брестда хизмат қилган эди-ку, уруш эса Брестдан бошланган. Укамнинг қасдини фашислардан ўзим олардим,”- дейди. “Касаллигингни биламан, оёғинг мени қизиқтирмайди, тўғриси, менга oдам керак, одам сони керак, сифати эмас” - дейди у.

Маҳаммат урушга кетади... Унинг қарамоғидаги йигирмага яқин жон чумчуқдай чирқиллаб қoлади...

Уруш тугайди, орзиқиб кутилган, жуда қимматга тушган ғалаба қўлга киритилади. Бутун Cовет халқи -урушдан соғ- омон қайтганлар, Россия, Белoрусия, Украиналардан эвакуация қилинган чолу кампирлар, бола- чақалар, забардаст зиёлилар бу байрамни тантанали нишонлашди. Паскиовулдан ҳеч ким тирик қайтмади, биттаю-битта ярадор Усан демаса.

Раис “мен партиянинг солдатиман, қолаверса қулиман,”- деб вазифасини ортиғи билан бажариб юрди. Бу ишлари учун, айниқса уруш давридаги хизматлри учун кўп Мақтов қоғозлари берилди. Ҳар бир мақтов қоғози орқасида қанча кишиларнинг ҳаёти борлигини у ҳаёлга ҳам келтирмади.

Мақтов қоғозлар эса кейинчалик тандирга тутатқи қилиб ишлатилиб юборилди…

Орзигул

Нью-Йорк, 2007